Čitavo područje Požege predstavlja široku prirodnu kotlinu koja zauzima oblast oko gornjeg toka Zapadne Morave i donjih tokova reka Skrapež i Đetinje, smeštena je između Ovčara i Kablara na istoku, Trešnjice na zapadu, Maljena na severu i Blagaje na jugu.
Ispod plodne zemlje i njenih tečnih obala i pitomih pobrđa leže moćni slojevi stena kao jedini, ali izvanredno objektivni naučni argumenti za utvrđivanje njene geološke prošlosti. U kontekstu posmatranja širokih geoloških prostora požeška kotlina čini deo pribrežnog reljefa koji se formirao oko panonskog basena, koji je kroz vreme od oko 225 miliona godina, u toku trajanja mezozojske i genozojske ere, prošao kroz više kopnenih i morskih faza koje su se međusobno smenjivale.
Geološki sastav zemljišta
U geomorfološkom pogledu, Požešku kotlinu karakterišu trijaski krečnjaci na njenom južnom i jugozapadnom obodu, dok su ostale strane tog oboda sastavljene od mlađih paleozojskih škriljaca, trijaskih i kretacijskih krečnjaka i serpentina. Najniža jezerska terasa na čijem se nivou danas nalazi groblje i crkva leži na visini od oko 350 metara nadmorske visine, iznad koje su još dve više terase i najzad klif loreta. Mnoge kose okolnih brda koje uokviruju požešku kotlinu na prosečnoj visini od 450 metara sastoje se od jezerskih sedimenata koji su sastavljeni od peskovitih glina i šljunaka od kvarca i škriljaca i jezersko dno nalazi se na prosečnoj visini od 453 metra, a najniža zona aluvijalne ravni, koja čini dno kotline, na prosečnoj nadmorskoj visini od 304m. Ova najniža zona istovremeno je zona aluvijalne ravni Skrapeža, Đetinje i Moravice, triju reka koje teku požeškom kotlinom.
Geološki sastav zemljišta na širem prostoru požeškog kraja je raznolik. Paleozojski škriljci raznih varijeteta rasprostanjeni su preko Žudovine, Miljakovine, pa sve do Požege, i dalje niz Moravu, do Guglja. Sam Loret i predeli istočno od njega sastavljeni su mezozojskih krečnjaka, a u oblasti oko Gojne Gore preovlađuju serpentini često obloženi tankim pojasom kretacijskih slojeva, kao što je slučaj sa područjem Gornje Dobrinje i Gojne Gore gde se taj pojas sastoji od pločastih laporaca, ili na prostoru između Duškovaca i Ljutica gde je sastavljen od laporastih krečnjaka i gline, kvarca, i crvenih peščara. Od Gornje, Srednje, i Donje Dobrinje preko Ježevice i slojevima lisnog i čvrstog laporca, gline i lignita. Između Gornje Dobrinje i Gojne Gore nalaze se slojevi kretacijskog laporca kao neposredne podloge tercijerskim slojevima. Inače, oko Gornje Dobrinje karakterističan je modri i beli krečnjak koji se proteže prema Papratištu, Tabanovićima i sve do Guglja i Morave. Kraj oko Tučkova bogat je krečnjakom koji je udružen sa glinicom. Od premsko-trijaskih krečnjaka i konglomerata sastavljen je Mađer i delovi zemljišta severno odavde prema Dražinovićima i dalje sve do Subjela.
Požega u epohama arheološke prošlosti
U požeškoj kotlini postoje tri privredno-geografske zone koje ukazuju na mnoge mogućnosti njene ekonomske eksploatacije. Jedna od zona je zona aluvijalne ravni koja čini najniže dno kotline, neobično plodno i pogodno za uzgajanje poljoprivrednih kultura, naročito kukuruza, pšenice i povrća, kao i pitomih livada. Druga je zona neogenog pobrđa, koja uokviruje aluvijalnu ravan sa blagim kosama pogodnim za gajenje ozimnih useva i voća, a koje su do 1830. godine najvećim delom bile pokrivene hrastovom šumom. Treća zona pripada kotlinskom okviru sa znatno posnijom zemljom i srednjom nadmorskom visinom od 700 metara, koja je najviše pogodna za ratarske kulture, planinskog karaktera: trave, livade i voće.
Ovakav, do izvesne mere neobičan pristup i uvod u arheološku prošlost ovog područja nije bez značaja za ocenu njegove pogodnosti za naseljavanje i najstarijih ljudskih populacija. Iskustva stečena kroz brojna sistematska istraživanja staništa na kojima je živeo, radio i stvarao praistorijski čovek širom Evrope i Azije, pokazuje da je naročito čovek neolitske epohe, imao rafiniran prirodan instinkt i veliko iskustvo u odabiranju mesta i užeg područja svog nastanjivanja, pri čemu je pored pogodnog geografskog položaja i blizina reka jedan od značajnih činilaca bila i ocena mogućnosti ekonomske eksploatacije terena odabranog za egzistenciju. U tom pogledu požeški kraj, uzimajući u obzir sve ono što se odnosi na njegov geografski položaj, istinski je pružao sve mogućnosti za dobar i udoban život. Otuda prva naseljavanja u požeškom kraju vezuju se u srednjoj fazi neolitske epohe, 2600 godina pre nove ere.
Stanovništvo
Sela oko Požege formiraju se uglavnom doseljavanjem stanovništva iz Crne Gore, Hercegovine, Bosne, Polimlja, Potarja, sa Peštera, Sjenice i iz krajeva oko Uvca i Lima. Jače migracione struje počele su da obuhvataju ovaj deo zapadne Srbije još u vreme Kočine Krajine i frajkora, krajem 18., što se nastavlja sve do kraja 19. veka. Doseljenici silaze sa hercegovačkih i crnogorskih brda, iz novopazarskog Sandžaka, ulaze u Srbiju, preko granice na Javoru, Kokinom Brodu, Stupskoj česmi i Mokroj Gori, ostaju u užičkom kraju kao etapnoj ili prelaznoj zoni. A zatim idu dolinom Drine i zapadne Morave u Podrinje, Valjevsku Podgorinu, Tamnavu, Posavinu i Šumadiju.
U etnografskom razmeštaju najstariji doseljenici zauzimaju sunčane planinske strane na severu Maljena i Crnokose, na istoku Ovčara i Kablara, na jugu Blagaje i na zapadu Trešnjice. Naseljavaju se u zatvorene doline bez vetrova, izbegavaju se kameniti tereni i mesta sa jakim strujanjem vetra. Doseljeno stanovništvo se grupiše u pojedina sela, prema mestu odakle su došli: sela oko Požege naselili su stanovnici sa Bijelih brda, iz Višegradskog kraja, Istočne Bosne, Kolašina, Jezera, Nikšićkih rudina, Sjenice, Grahova; u dobrinjska sela dolaze stanovnici iz okoline Priboja, Nove Varoši, Osata, Bratonožića i sa Zlatibora; u maljenska sela stižu stanovnici iz Morače, Drobnjaka, Starog Vlaha; a sela sa desne strane Đetinje najviše su naseljena stanovnicima sa Zlatibora. Malobrojni starosedeoci, starinci koji su ostali na području užičke Crne Gore u okolini Požege, zapljuskivani stalnim talasima migracija gube svoje etno biološke osobine. Glavne crte u karakteru, navikama i običajima stanovnika ovog kraja dali su dinarski doseljenici. Oni su visokog stasa, koščati, izdržljivi, odlučni, energični, dobrodušni, gostoprimljivi, čuvaju tradiciju i savesno održavaju rodbinske veze.
Migracija stanovništva u krajeve oko Užica i Požege se nastavlja u doba Miloševe Srbije. U sklopu agrarne politike vršena je unutrašnja kolonizacija. Zato su postojali vojni, politički i ekonomski razlozi. Masovno naseljavanje trebalo je etnički da ojača granično užičko područje, otuda brat kneza Miloša, Jovan Obrenović neposredno rukovodi ovom kolonizacijom. On povremeno dolazi u ovaj deo Zapadne Srbije, izdaje naređenja knezovima užičke Crne Gore, Jovanu Mitroviću Demiru iz Dražinovića i Pavlu Štulu iz Kalenića. Tada je u okolini Požege bilo dosta slobodne zemlje, seoskih utrina i travnih površina, kao i napuštenih muslimanskih imanja. U prolazu kroz užički kraj 1829. godine Oto Dubislav Pirh je o tome zapisao: „Dobrinjska kotlina je vrlo prostrana i plodna, ali je malo obrađena, kućerci su razbacani u velikom odstojanju jedan od drugog.“
Na osnovu zvaničnih dokumenata može se pratiti demografsko kretanje stanovništva u požeškom kraju od 1818. do 1844, godine, a koje izraženo u brojkama se uvećava za pet puta u navedenom periodu.
Društveno-ekonomske prilike
U toku ratova za oslobođenje i ujedinjenje od 1912-1918. godine, Požega sa okolinom nalazila se u isturenom graničnom području u prvoj borbenoj liniji. Na frontu u zarobljeničkim logorima od epidemija (španska groznica 1918. god) ovaj kraj je podneo velike ljudske žrtve. Tačne gubitke ljudstva teško je utvrditi, ali se na osnovu demografskim promena u broju prisutnog stanovništva pre i posle rata može izvesti zaključak da je broj stanovništva umanjen za više od 20%. Pre balkanskih ratova stanovništvo Požege se konstantno uvećavalo, a u razdoblju oslobodilačkih ratova u varošici su zapaženi veliki demografski gubici, tako da je posle rata prilikom prvog popisa stanovništva 1921. godine broj stanovnika opao za 249 lica. U posleratnom periodu oseća se lagani priliv stanovništva u varoš iz blizine i dalje okoline Požege. Karakterističan je porast broja trgovaca i zanatlija, koji čine osnovu aktivnog stanovništva pored kojih se povećava i broj državnih činovnika, zanatlijskih radnika i drugih zanimanja.
Između dva rata nije se menjala urbanistička kompozicija varoši, tako da je u osnovi ostala ista kao i u prošlom veku. Međutim, kako se povećavao broj stanovništva, centar Požege se sve više urbanizuje u povećanju broja kuća na pravcu glavnih ulica, a trasiraju se i bočne saobraćajnice koje su povezane sa čaršijom. Građevinsku delatnost usmerava opštinska uprava u skladu sa postojećim zakonskim propisima i ekonomskim mogućnostima. U središtu Požege, oko trga podignute su javne zgrade i ustanove, stambene kuće, zanatlijske i trgovačke radnje. Varošica na Skrapežu, postaje administrativni, ekonomski i kulturni centar šireg područja koje obuhvata ne samo požeški srez, već i delove dragačevskog i ariljskog kraja.
U posleratnom razvoju privrede u Požegi se postižu zavidni rezultati na svim poljima, i pored činjenice da u to vreme u samom gradu živi svega 2710 stanovnika. Zaposleno stanovništvo u društvenom sektoru, koje je vođeno kao osigurani radnici, službenici i nameštenici iznosio je 1303 od čega 183 žene. Ukupno u privredi bilo je 762 lica, a u državnoj upravi 541 radnik. Privredni i zanatski razvoj Požege uslovio je nagli porast stanovništva koji je sve više migrirao sa sela i zapošljavao se. Veliki doprinos imala je izgradnja porušenih mostova, popravka putne i železničke mreže, izgradnja nove železničke pruge normalnog koloseka (izgradnja barske pruge), normalizacija pruge uskog koloseka od Požege do Čačka, doprinosila je većem razvoju industrije, trgovine i drugih privrednih grana. Najveći značaj i vodeće mesto u razvoju Požege tada zauzimala je industrija, poljoprivreda, trgovina, građevinarstvo, saobraćaj i turizam. Ovome svakako doprinosi geografski položaj grada Požege, raskrsnice železničkog i drumskog saobraćaja, što omogućuje brzo i lako snabdevanje sirovinama i drugim potrebnim proizvodima. Vremenom se razvijala metalna, tekstilna, industrija građevinskog materijala, građevinska, drvna, kao i industrija za preradu stočne hrane i konditorskih proizvoda. Prvo izgrađeno preduzeće sa ciljem da pospeši i intenzivira razvoj poljoprivrede bila je „Budimka“. Sva ostala preduzeća razvijaju se iz malih, takoreći zanatskih radionica i to sopstvenim naporima radnih ljudi i građana Opštine, jer značajnih investicija šire društvene zajednice nikada nije bilo.
Preuzet tekst sa sajta Opštine Požega
